PFAS in drinkwater: op zoek naar schoner water

Inhoud

• De oorsprong en risico’s van PFAS
• Van toevallige ontdekking tot alledaags gebruik
• Hoe beïnvloeden PFAS onze gezondheid?
• Van rivieren tot de kraan: hoe Europa PFAS in drinkwater bestrijdt
  • Waar PFAS-vervuiling het hardst toeslaat
• Verminder PFAS in je drinkwater

De oorsprong en risico’s van PFAS

Heb je je ooit afgevraagd wat er nu echt in je glas kraanwater zit? Naast de gebruikelijke mineralen hebben wetenschappers sporen gevonden van stoffen die PFAS heten, vaak ook wel “eeuwige chemicaliën” genoemd. Ze worden al tientallen jaren in ons dagelijks leven gebruikt. Eigenlijk is er bijna geen industrie waar producten zonder PFAS bestaan. Denk aan cosmetica, waterdichte jassen, reis- en werkuitrusting en voedselverpakkingen. En dat is nog maar het begin.

Het grootste probleem is dat PFAS nauwelijks afbreken en uiteindelijk in het watersysteem terechtkomen. Wanneer je bijvoorbeeld je waterdichte kleding wast, komen er minuscule deeltjes vrij die zonder moeite via het riool verder reizen. Hetzelfde gebeurt als je je antiaanbakpannen afspoelt. En dat is nog zonder de industrie mee te rekenen. Natuurlijk gebruiken bedrijven moderne filters, maar geen enkel filter kan alle PFAS-stoffen tegenhouden. Bovendien kunnen PFAS als damp of gehecht aan kleine deeltjes met de wind en wolken meereizen en via regen neerslaan. Daarom worden PFAS zelfs op de meest afgelegen plekken ter wereld gevonden.

Van toevallige ontdekking tot alledaags gebruik

Waar begon eigenlijk het punt zonder terugkeer? Hoe is dit onbreekbare en eeuwig bestaande chemische stofje ontstaan en zo populair geworden?

Het verhaal van per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS) begint in 1938 met een onverwacht ongeluk. Roy Plunkett, een jonge chemicus bij DuPont, ontdekte een vreemd wit poeder terwijl hij experimenteerde met gassen. Dat poeder bleek polytetrafluorethyleen (PTFE) te zijn, later bekend geworden onder de merknaam Teflon. In eerste instantie leek het een chemische curiositeit – glad, inert, maar zonder duidelijke toepassing.

Dat veranderde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wetenschappers hadden toen een materiaal nodig dat sterk genoeg was om gevaarlijke uraniumverbindingen van het Manhattanproject te bevatten. PTFE bleek onmisbaar. Deze dringende vraag dwong DuPont om de productie verder te verbeteren, en zo groeide de reputatie van Teflon als een “wonderplastic.”

Tijdlijn: het ontstaan van PFAS

Algemene tijdlijn van het ontstaan en de bekendheid van PFAS*

*Deze grafiek laat per decennium een algemene indicatie zien van het ontstaan en de bekendheid van PFAS.

In de jaren 50 verhuisde PTFE van militaire projecten naar het dagelijks leven. De Franse ingenieur Marc Grégoire, aangemoedigd door zijn vrouw Colette, bedacht het idee van pannen met een antiaanbaklaag. Hun bedrijf Tefal bracht pannen op de markt die koken en schoonmaken een stuk makkelijker maakten. Niet veel later namen ook Amerikaanse fabrikanten het idee over, en Teflonpannen werden een vast onderdeel in vrijwel elk huishouden.

Ondertussen introduceerden bedrijven zoals 3M andere PFAS, waaronder PFOA en PFOS, die werden gebruikt als oppervlakte-actieve stoffen en vlekafstoters. Dankzij deze nieuwe stoffen konden nog veel meer toepassingen ontstaan. Waterdichte jassen, vlekbestendige tapijten, blusschuim, cosmetica en zelfs voedselverpakkingen profiteerden van de unieke duurzaamheid en weerstand tegen olie, water en hitte.

En de innovaties stopten daar niet. In 1969 ontdekte Robert Gore een manier om PTFE uit te rekken. Zo ontstond Gore-Tex: een ademende, maar waterdichte stof. Van ruimtepakken tot outdoorjassen – materialen op basis van PFAS leken niet te stoppen. Hun imago als veilige, moderne en probleemoplossende chemicaliën zorgde ervoor dat PFAS zich razendsnel verspreidden over industrieën en continenten.

Decennialang stonden de unieke eigenschappen van PFAS symbool voor naoorlogse innovatie en gebruiksgemak. Maar hun grootste kracht – de weerstand tegen afbraak – is uiteindelijk ook hun grootste zwakte gebleken.

Hoe beïnvloeden PFAS onze gezondheid?

Je krijgt PFAS elke dag binnen. Ze zitten in cosmetica, kleding en kookpannen, maar de grootste blootstelling komt meestal via water en voedsel. Als je nooit let op de kwaliteit van je kraanwater of niet kijkt waar je eten en de verpakking vandaan komen, kan dat later serieuze gezondheidsproblemen opleveren. Als zogeheten ‘eeuwige chemicaliën’ hopen PFAS zich namelijk makkelijk in je lichaam op.

Wat betekent dat voor je gezondheid? Onderzoekers leggen een verband tussen langdurige blootstelling en een verhoogd risico op bepaalde soorten kanker, zoals nier- en teelbalkanker. Ook wordt het in verband gebracht met schildklieraandoeningen, een verstoorde cholesterolbalans, onderdrukking van het immuunsysteem en leverschade.

Voor kinderen en zwangere vrouwen zijn de risico’s nog groter. Vroege blootstelling kan de gezondheid jarenlang beïnvloeden. En dit zijn geen theoretische risico’s: onderzoeken laten zien dat bijna iedereen inmiddels PFAS in het bloed heeft. In gemeenschappen met vervuild drinkwater liggen de waarden nog veel hoger. Gelukkig blijft het RIVM onderzoek doen en de situatie monitoren.

Hoewel PFOA en PFOS in de EU en de VS niet meer geproduceerd of verkocht mogen worden, zijn ze niet volledig verdwenen. Zelfs bij deze stoffen – de best onderzochte en gevaarlijkste PFAS – vinden sommige industrieën het nog steeds moeilijk om zonder te werken. Toch zijn deze verboden een belangrijke stap richting het definitief terugdringen van PFAS.

Misschien vraag je je af: nu PFOA en PFOS bijna helemaal zijn uitgefaseerd, zijn we dan veiliger? Niet per se. De industrie vervangt ze vaak door stoffen als GenX (HFPO-DA) en PFBS. Deze chemicaliën zijn nieuwer, maar nog weinig onderzocht. We weten simpelweg nog niet of ze echt veiliger zijn, of slechts een nieuwe variant van hetzelfde probleem.

PFOA blijft de maatstaf. De grootschalige productie ervan begon eerder dan die van moderne PFAS-stoffen. Daardoor is PFOA beter onderzocht dan welke andere PFAS dan ook, en biedt het het meest complete beeld van de schade. Uit onderzoek blijkt dat PFOA de lever aantast, hormonen verstoort en het risico op kanker verhoogt. Daarom gebruikt het RIVM PFOA als referentiepunt. Door andere PFAS uit te drukken in “PFOA-equivalenten” kunnen wetenschappers de totale dreiging beter berekenen en gerichtere maatregelen nemen.

Van rivieren tot de kraan: hoe Europa PFAS in drinkwater bestrijdt

In Europa begon de aanpak van PFAS klein, maar inmiddels breidt die zich snel uit. De eerste regels binnen de Kaderrichtlijn Water richtten zich alleen op afzonderlijke stoffen, zoals PFOS en PFOA. Lidstaten moesten rivieren en meren controleren en rapporteren wanneer de normen werden overschreden.

Vandaag ligt de nadruk veel dichter bij huis – tot aan de kraan. Met de Drinkwaterrichtlijn (2020/2184/EU) voerde de EU strengere eisen in. Elke lidstaat moet nu PFAS in drinkwater monitoren, zowel door individuele stoffen te testen als door de totale hoeveelheid PFAS vast te stellen.

Daarbovenop pleiten de Europese Commissie en het Joint Research Centre voor nog striktere regels. Ze willen meer PFAS-verbindingen opnemen, completere dataverzameling en lagere grenswaarden.

Waar PFAS-vervuiling het hardst toeslaat

Om de omvang van het probleem te begrijpen, deelden 27 Europese landen tussen 2010 en 2022 hun meetgegevens met het Europees Milieuagentschap (EEA). De meeste onderzoeken richtten zich op PFOS in rivieren en meren. De resultaten waren zorgwekkend: duizenden vervuilde locaties, waarvan ongeveer 2.300 als hotspots werden aangemerkt. Tegelijkertijd ontbreekt er nog steeds veel informatie over bodems, sedimenten en wilde dieren..

Kaart met PFOS-data in Europees oppervlakte- en grondwater (2018–2022)

Bron: Europees Milieuagentschap

Als je de cijfers van dichtbij bekijkt, wordt het beeld snel duidelijk. Tussen 2018 en 2022 overschreed bijna de helft tot zelfs alle meetlocaties aan de kust de veiligheidsnormen. Rivieren volgden hetzelfde patroon: elk jaar zat 50–60% boven de limiet. Zelfs meren – ooit beschouwd als veiliger – laten een zorgwekkende stijging zien: van slechts 11% overschrijdingen in 2018 tot 35% in 2022.

De landrapporten laten grote verschillen zien. In 2022 vonden België, Frankrijk, IJsland en Nederland bijna overal overschrijdingen. Duitsland meldde 83% van de meetpunten boven de norm, terwijl Italië op 54% uitkwam. Aan de andere kant bleven Spanje, Ierland, Polen, Kroatië en Estland onder de 20%, en een paar landen meldden helemaal geen overschrijdingen.

Toch blijft er onzekerheid. Landen gebruiken verschillende meetmethoden, waardoor de volledige omvang lastig te bepalen is. Wat wél duidelijk is: PFAS in drinkwater is geen lokaal probleem. Het is een wijdverbreide Europese uitdaging die om oplossingen vraagt.

Verminder PFAS in je drinkwater

Schonere water, minder PFAS, betere gezondheid

Geen enkel filter haalt op dit moment 100% van de PFAS uit drinkwater. Wat je wél kunt doen, is de hoeveelheid van de meest schadelijke en goed onderzochte PFAS verminderen die je dagelijks binnenkrijgt via je drinkwater.

Sommige mensen maken zich zorgen over opname van PFAS via de huid, bijvoorbeeld tijdens het douchen of afwassen. In werkelijkheid komt er maar een heel klein beetje in je lichaam terecht op die manier. Tenzij je volledig off-grid woont vlak bij chemische fabrieken, zoals in Dordrecht of de Westerschelde, of in Europese regio’s met sterk vervuild grondwater (bijvoorbeeld in delen van Frankrijk, België of Denemarken), hoef je je daar niet echt zorgen over te maken.

Drinkwater is echter een ander verhaal. Gemiddeld drinkt een mens minstens 1,5 liter water per dag – en nog meer als je koffie, thee en maaltijden meetelt die met water bereid zijn. Door je drinkwater te filteren kun je de ophoping van PFAS in je lichaam afremmen en je gezondheidsrisico’s op de lange termijn verlagen.

Totaal van de 20 geteste PFAS*

Volgens de Drinkwaterrichtlijn (stand maart 2023) geldt vanaf 12 januari 2026 een grenswaarde van 0,1 µg/l voor dit totaal.

*PFUnA (PFUnDA), PFPA (PFPeA), PFBA, PFPS (PFPeS), PFHxA, PFOA, PFHpS, PFDA, PFHxS, PFBS, PFUnS (PFUnDS), PFTrDS, PFDoS (PFDoDS), PFTrDA, PFHpA, PFDS, PFNS, PFOS, PFNA, PFDoA (PFDoDA).

We stuurden watermonsters (zowel gefilterd als ongefilterd) naar het Duitse laboratorium CheckNatura. Daar testten ze op 20 van de meest gecontroleerde PFAS-verbindingen. De resultaten lieten waarden zien die ruimschoots onder de strenge limieten van de vernieuwde EU-Drinkwaterrichtlijn (2023) lagen:

• 0,1 µg/L voor de ‘som van PFAS’ (20 stoffen)
• 0,5 µg/L voor ‘totaal PFAS’ (alle stoffen samen)

EU-lidstaten moeten deze normen uiterlijk januari 2026 volledig invoeren.

Voor onze test namen we watermonsters direct uit de rivier. Verrassend genoeg voldeed zelfs het ongefilterde water al aan de toekomstige limieten van 2026. Toch bevatte het gefilterde water aanzienlijk minder PFAS, wat je extra bescherming geeft en de kans op langdurige ophoping in je lichaam verkleint. Een waterfilter tegen PFAS is dus een logische keuze om de belasting nog verder te verminderen en je gezondheid op de lange termijn te beschermen.

Wanneer je je drinkwater filtert, verminder je niet alleen PFAS, maar verwijder je tegelijk ook andere ongewenste stoffen. Onze actievekoolfilters met ultramembranen halen lood, chloor, chemicaliën, bacteriën en zelfs nanoplastics uit het water. Tegelijk behouden ze de essentiële mineralen die je lichaam nodig heeft. Dat is belangrijk, want volledig gedemineraliseerd water vraagt vaak om extra mineralen of supplementen.